Nox, the Latin word for 'night'. In the world of art, the night of Schumann's Nachtstücke, Robert Zuidam's Nox and Ravel's Gaspard de la Nuit creaks open its doors like a haunted castle for romantic poets and composers. Night-time visions became the foundations of a pre-Freudian subconscious in the late 18th and early 19th centuries. Some of the great writers discovered their dreams and anxieties, seeing themselves and the magic of imagination in the mirror of fantasy.

It was no coincidence that their work provided intellectual sustenance for Robert Schumann (1810-1856), who also had a literary gift. His earliest works, which were entirely for piano up until his Nachtstücke, Op. 23 (1839), originated in psychological impressions gained from literature. Schumann wrote to his beloved, Clara Wieck, that the work stemmed from a premonition. During the composition, he kept seeing visions of funeral processions, “Coffins and miserable, despairing people”. His instincts had not deceived him:on completing the work, with tears in his eyes, he heard that his brother Eduard was on his deathbed. Listening to the Nachtstücke again and knowing this, one can hear the shadows falling over light and life, depicted by the pianist's defeated irony.
For Dutch composer Robert Zuidam (b. 1964), night is the night of toil. Nox (2020) is a night owl's ode to the hours of his creativity.
Ravel had done everything he could in his piano cycles Jeux d'eau (1901) and Miroirs (1905) towards de-romanticising the 19th century character sketch, but he took an important step forward in Gaspard as regards both virtuosity and idiom. His aim was to produce something that was even more difficult to play than Balakirev's notorious Islamey. Gaspard is a deranged combination of abstract pianistic hyper-virtuosity with derailed eruptions of waltzes, peppered with raging, flamenco-style note repetitions and unplayable cascades of clusters of seconds, betraying the signature of Ravel's exceptionally dextrous thumbs.

But, in essence, Gaspard is a symphonic poem for piano. The work is subtitled Trois Poèmes pour piano d'après Aloysius Bertrand, and these poems are also printed out in full in the score. They are drawn from the collection of prose poems entitled Gaspard de la Nuit, Fantaisies à la manière de Rembrandt et de Callot, which were published in 1842. The infernal degree of difficulty is a metaphor for their contents; as Ravel himself stressed in one of his letters, Gaspard is in fact the devil.

De prachtige cd Nox is het tweede solo album in vier jaar tijd van pianist Hannes Minnaar. De composities van Robert Schumann, Robert Zuidam en Maurice Ravel gaan alle over de ‘nacht’, in het Latijn ‘Nox’. Het zijn geenszins lieflijke nachtwerken, ze verwijzen eerder naar het magische en het onheilspellende van de nacht en zijn soms duivels moeilijk, zoals bij de stukken van Ravel. Die vragen een pianistische hypervirtuositeit, die Hannes Minnaar wel is toevertrouwd.

Verbeeldingskracht
Het album is niet alleen door de keuze van de werken, maar ook door de interpretatiekunst van Minnaar, er een geworden van verbeeldingskracht. Hij zorgt ervoor dat de techniek te allen tijde staat als een huis, de inspiratie ruim baan krijgt en de verbeelding tot leven komt in de pianist én de luisteraar. Een magisch moment, zo magisch als de nacht.

Eind 18e, begin 19e eeuw werden nachtelijke visioenen de pijlers van een pre-Freudiaans onderbewustzijn. Grote auteurs ontdekten hun dromen en angsten en zagen zichzelf en de magie van de verbeeldingskracht in de spiegel van fantasie. Dat gebeurt ook in de ‘nacht’ van Schumanns Nachtstücke, Zuidams Nox en Ravels Gaspard de la Nuit, daar gaat de deur knarsend en piepend open, als bij een spookkasteel voor romantische dichters en componisten. Niet toevallig vormt hun werk de intellectuele voedingsbodem voor de ook literair begaafde Robert Schumann.

Schumanns Nachtstücke
Zijn werk Nachtstücke is ontstaan uit een voorgevoel, zo schreef Robert Schumann aan zijn geliefde Clara Wieck. Bij het componeren zag hij lijkstoeten voor zich, doodkisten, ongelukkige, vertwijfelde mensen. Zijn voorgevoel had hem niet bedrogen. Nadat hij de muziek met tranen in de ogen had voltooid, hoorde hij dat zijn broer Eduard op sterven lag. Wie met die wetenschap Nachtstücke beluistert, hoort er de schaduw vallen over licht en leven, geschilderd met de verslagen ironie van de speler.

De nacht van de arbeid
Robert Zuidam was zelf aanwezig bij de opnamen van zijn cyclus die hij tussen 2018 en 2020, speciaal voor Hannes Minnaar, componeerde. De laatste noten van zijn werk kwamen kort voor de opname op papier, de inkt was nog nat. Zuidam is een echt nachtmens. Hij werkt het liefst als iedereen slaapt en hij weet deze nachtelijke atmosfeer prachtig in muziek om te zetten, want de nacht heeft zo veel facetten.

Zijn vierde stuk mogen we niet onvermeld laten. Afscheid van Reinbert op Zorgvlied is een in memoriam voor de, in februari 2020, overleden dirigent, pianist en componist Reinbert de Leeuw. Of, misschien beter, de karakterschets van een groot musicus, zijn obsessieve temperament en zijn grote ontdekkingen. Toen Zuidam in de nacht na de begrafenis in één adem dit kleine monument optekende, werd de herinnering alsnog nocturne.

De duivel van Ravel
In Gaspard de la Nuit zette Ravel een belangrijke stap voorwaarts als het gaat om virtuositeit en muziektaal. Hij zoekt de mechanische onstuitbaarheid van het machinale. ‘Wat is dit muzikaal!’, roept Ravel uit, als hij op een boottocht met rijke vrienden het vuurspuwende en oorverdovende spektakel van een Belgische ijzergieterij aanschouwt, ‘dit ga ik gebruiken’. Gaspard is een verwarrende combinatie van pianistische hypervirtuositeit met ontspoorde erupties van walsen, gekruid met razende, flamenco-achtige toonrepetities en onspeelbare cascaden van secundenclusters, die de signatuur verraden van Ravels uitzonderlijk behendige duimen. Maar eigenlijk is Gaspard een symfonisch gedicht voor piano met de ondertitel Trois Poèmes pour piano d’après Aloysius Bertrand, wiens gedichten ook volledig in de partituur zijn afgedrukt. Ze komen uit de verzameling prozagedichten Gaspard de la Nuit, Fantaisies à la manière de Rembrandt et de Callot uit 1842. De helse moeilijkheidsgraad is een metafoor van hun inhoud. Gaspard is, zoals Ravel zelf in een brief schrijft, de duivel.

Nox, Latein für Nacht - in der Welt der Kunst öffnet sich knarrend die Tür zur Nacht von Schumanns Nachtstücken, Robert Zuidams Nox und Ravels Gaspard de la Nuit gleich der eines Geisterschlosses für Dichter und Komponisten der Romantik. Nächtliche Visionen wurden am Ende des 18. und Anfang des 19. Jahrhunderts zum Grundstein eines vor-Freud’schen Unterbewussten. Manche der großen Autoren entdeckten ihre Träume und Ängste, sahen sich selbst und den Zauber der Vorstellungskraft im Spiegel der Phantasie.
Es ist kein Zufall, dass ihre Werke intellektuelle Nahrung für Robert Schumann (1810-1856) boten, der ebenfalls eine literarische Begabung hatte. Seine frühesten Werke, bis zu den Nachtstücken, Op. 23 (1839), ausschließlich für Klavier, entsprangen psychologischen Eindrücken aus der Literatur. Schumann schrieb seiner Liebsten, Clara Wieck, dass das Werk auf einer Vorwarnung fuße und dass er während der Arbeit daran wieder und wieder „Leichenzüge, Särge und unglückliche verzweifelte Menschen“ sehe. Seine Eingebung hatte ihn nicht getrogen: nach Fertigstellung der Komposition hörte er unter Tränen, dass sein Bruder Eduard im Sterben lag. Hört man nun die Nachtstücke erneut mit diesen Ereignissen im Hinterkopf, so kann man in der unterlegenen Ironie des Pianisten buchstäblich die Schatten auf Licht und Leben fallen hören.

Für den niederländischen Komponisten Robert Zuidam (geb. 1964) ist die Nacht die Zeit der Arbeit. Nox (2020) ist die Ode einer Nachteule an diese Stunden der Kreativität.

Ravel hatte in seinen Klavierzyklen Jeux d’eau (1901) und Miroirs (1905) bereits alles ihm Mögliche für die Romantisierung des Charakterstücks des 19. Jahrhunderts getan, doch in Gaspard de la Nuit machte er einen entscheidenden Schritt voran, was Virtuosität und Musiksprache anbelangt. Sein Ziel war, etwas zu produzieren, das noch schwerer zu spielen war als Balakirews berüchtigtes Islamey. Gaspard de la Nuit ist eine wirre Kombination von pianistischer Hypervirtuosität in entgleisten Ausbrüchen von Walzern, gewürzt mit rasenden Tonrepetitionen im Flamenco-Stil und unspielbaren Kaskaden von Sekundclustern, die ein Zeichen von Ravels außergewöhnlich geschickten Daumen sind. Im Grunde genommen ist Gaspard de la Nuit jedoch eine symphonische Dichtung für Klavier. Das Werk trägt den Untertitel Trois Poèmes pour piano d’après Aloysius Bertrand, und diese Gedichte sind in der Partitur auch in voller Länge abgedruckt. Sie alle stammen aus der Sammlung von Prosagedichten mit dem Titel Gaspard de la Nuit, Fantaisies à la manière de Rembrandt et de Callot, die 1842 veröffentlicht worden waren. Der teuflische Schwierigkeitsgrad der Komposition ist eine Metapher für ihren Inhalt. Wie Ravel selbst in einem Brief betonte: Gaspard ist in Wirklichkeit der Teufel.